Poëzie in Beweging

Ursula Sautter | 142 december 2011 issue

De Feldenkrais-methode van rustige bewegingen kan helpen chronische pijn te verlichten en je humeur te verbeteren

Je been een klein eindje van de grond tillen is een complexe beweging. Eerst span je je heupspieren aan, dan die van je bekken. Daarna span je je hamstring… en zo verder.
Ik heb er nog nooit zo lang over gedaan om mijn rechterbeen ietsje op te tillen, en ik doe er nu alleen zo lang over vanwege Peter Schulz, de docent van mijn cursus Feldenkrais Bewustworden door Beweging in Düsseldorf. Terwijl wij op de grond van zijn kale oefenzaal liggen, begeleidt de 58-jarige instructeur ons verbazingwekkend geduldig en precies bij een paar elementaire bewegingen. We tillen onze benen ietsje op. We draaien onze knieën naar links en rechts. We bewegen ons hoofd heen en weer.

Dat doen we allemaal langzaam, rustig, stukje bij beetje. Geen hoog tempo, geen zweet of inspanning, goed of fout. ‘Leren, de basis van verbetering, is altijd een proefondervindelijk proces’, stelt Schulz, die op een krukje met zijn rug tegen de muur zit, met zijn bebaarde kin op zijn borst. ‘Bij Feldenkrais, dat een gevoelsmatig proces is, hangt de vraag of iets een succes of een mislukking is van iedere persoon afzonderlijk af.’ Daarom beschrijft hij oefeningen alleen maar, zonder ze voor te doen: ‘Dat zou funest zijn, en bovendien strijdig met de hele bedoeling, want dan introduceer je het idee dat er een ideale beweging is waar iedereen naar moet -streven.’
Bij alle drukte op Twitter en Facebook en de onrust over de economie zorgen de bewustwordings-oefeningen voor een welkome oase van rust. Maar dat is niet alles. De Feldenkrais-methode (FM) kan lichamelijke symptomen als rugpijn, hoofdpijn en artritis helpen verlichten en kan de houding, mobiliteit, concentratie en coördinatie verbeteren. Voor FM heb je, in -tegenstelling tot andere training, geen -uithoudingsvermogen of conditie nodig, je hoeft zelfs niet lenig te zijn. Daardoor is de techniek ook geschikt voor ouderen en minder validen. Terwijl ik op de vloer lig, voel ik dat mijn humeur verbetert. Bewustwording door beweging is bedacht door de Israëlische, in de Oekraïne geboren ingenieur en natuurkundige Moshé Feldenkrais, die in 1984 is overleden. Toen hij op middelbare leeftijd door een pijnlijke knieblessure in zijn bewegingen werd beperkt en de door zijn artsen voorgestelde operatie weinig perspectief bood, besloot deze enthousiaste judoka zichzelf te genezen.

Feldenkrais begon het geblesseerde gewricht op een nieuwe manier te manipuleren en ontdekte een serie bewegingen waardoor de functie herstelde. Hij baseerde zijn methoden op natuurkundig, biomechanisch, anatomisch, fysiologisch en psychologisch onderzoek, en begon anderen te instrueren. Hoewel onze spieren door onze hersenen worden gestuurd, kunnen we, zo betoogde Feldenkrais, met onze spieren toch een boodschap naar onze hersenen terugsturen. Als we ons van ons lichaam bewust worden en leren welke bewegingen er goed voor zijn – en als we die bewegingen langzaam, voorzichtig en aandachtig uitvoeren – kunnen we onze hersenen leren die bewegingen in hun repertoire op te nemen. Feldenkrais’ methode van ‘somatisch leren’ wordt nu overal in Europa, Amerika, Australië en Azië onderwezen door meer dan vierduizend therapeuten en is bijzonder effectief gebleken bij de behandeling van chronische pijn. Oliver Leo Schmidt, een 47 jaar oude docent dirigeren aan de Folkwang-universiteit voor de kunsten in Essen, is een goed voorbeeld. Tijdens zijn studie kreeg hij verschrikkelijke, verlammende rugpijn. Omdat niets hielp – -fysiotherapie noch zwemmen noch andere, bijzondere behandelingen – nam hij les bij Peter Schulz. ‘Al gauw was ik razend enthousiast’, vertelt de musicus, die aan een aangeboren misvorming van de wervelkolom genaamd kyphoscoliose lijdt. ‘En ik besloot ermee door te gaan.’ Na ongeveer een jaar kon Schmidt uren achtereen dirigeren; voor die tijd begonnen zijn rugspieren al na tien minuten te verkrampen. Hij merkte ook dat zijn prestaties als pianist en dirigent verbeterden dankzij de aandachtige zelfobservatie en bewuste manier van stap voor stap bewegen van BdB. ‘Mijn bewegingen zijn nu efficiënter, beter gecoördineerd en vloeiender, en ik voel nu veel beter aan wat ik doe’, vertelt Schmidt. Hij heeft zelfs een aantal technieken van Feldenkrais in zijn eigen lessen voor aanstormende dirigenten opgenomen.

Feldenkrais wordt ook onderwezen bij sessies voor zogeheten functionele integratie (FI). Bij deze ontmoetingen, een-op-een, gebruikt de trainer de handen in plaats van woorden om de cliënt te helpen voelen hoe zijn bewegingen anders kunnen worden uitgevoerd. Feldenkrais noemde FI-sessies ‘een dans tussen twee zenuwstelsels’. Mijn eigen sessie bij Schulz begon ermee dat ik op een lage, gecapitonneerde tafel ging liggen. Ik lag helemaal niet lekker. Zoals altijd begonnen mijn nekspieren te verkrampen, alsof ze verkeerd vastzaten. Schulz begon rustig maar precies mijn armen en benen, mijn nek, hoofd en torso te begeleiden in een serie uiterst langzame, geleidelijke bewegingen. Hoewel ik die dag vreselijk stijf was, veroorzaakten maar een paar van die oefeningen meer dan een eerste pijnsteek. De meeste waren zelfs verrassend aangenaam, aangezien Schulz – anders dan een masseur, een chiropractor of een orthopedist – alleen maar heel lichte druk uitoefent. ‘Bij FI speel ik heel direct in op het zenuwstelsel van mijn cliënt, zodat ik zijn behoeften kan voelen en kan helpen eraan tegemoet te komen’, legt Schulz uit, die ook met geestelijk gehandicapte patiënten werkt. In plaats van mijn arm en schouder in een stand te dwingen die ze eigenlijk niet willen aannemen, leek hij dus alleen maar voor te stellen dat het aangenaam zou kunnen zijn op een bepaalde manier te bewegen, ongeveer zoals een ervaren dansleraar een beginneling soepel over de dansvloer leidt. Na afloop van de sessie had ik geen steken meer in mijn nek en voelden mijn armen en benen soepeler aan. Ik bewoog gemakkelijker en ik liep sneller. Ik voelde me lichamelijk en geestelijk in harmonie.

Juist die invloed op zowel lichaam als geest maakt Feldenkrais zo aantrekkelijk. Bewegingen van het lichaam worden in de hersenen gerepresenteerd door geschakelde series neuronen, die samen vuren zodra een bepaalde beweging wordt uitgevoerd. Die patronen worden in het algemeen door onze ervaringen in onze kindertijd en jeugd vastgelegd, maar ‘de vorming houdt daar niet op’ zegt neurowetenschapper Jim Stephens, wetenschappelijk medewerker fysiotherapie van de Temple University in Philadelphia en voorzitter van de onderzoekscommissie van de Feldenkrais-kring van Noord-Amerika. De hersenen en het zenuwstel kunnen -zowel in hun structuur als in hun functie nog veranderen door nieuwe ervaringen, een verschijnsel dat neuroplasticiteit wordt genoemd. Het mentale beeld van je lichaam kan dus ook nog veranderen als je volwassen of bejaard bent.
Dat wil zeggen dat door de zintuiglijke prikkels die je hersenen bij BdB en FI-lessen ontvangen, nieuwe neurale verbindingen kunnen ontstaan. Hoe meer die verbindingen tijdens een cursus door oefening worden geprikkeld, hoe sterker de banen worden. Uiteindelijk worden ze het eerst aangewezen patroon, de voorkeursbaan voor de neuronen. De Feldenkrais-methode ‘bestaat niet alleen uit het trekken aan spieren, maar er verandert ook iets in de hersenen zelf’, zegt de voor de Nobelprijs genomineerde neurowetenschapper Karl Pribram, emeritus hoogleraar psychologie en psychiatrie aan de universiteiten Stanford en Radford. ‘Daardoor kan de patiënt geleidelijk zijn slecht functionerende spierstelsel aan het zogenaamde normale beeld aanpassen.’

De techniek is daardoor bij uitstek geschikt voor de behandeling van neurologische aandoeningen als multiple sclerose, beroertes en spasticiteit door hersenbeschadiging (of CP, cerebrale parese). In Christchurch in Nieuw-Zeeland past de psychologe en FM-therapeute Cindy Allison de methode met succes toe op patiënten met rugkwetsuren. Bij de therapie helpt deze vijftigjarige therapeute afzonderlijke patiënten of groepen bepaalde elementaire bewegingen die ze niet meer konden opnieuw te leren. Sommigen leren te bepalen waar bepaalde lichaamsdelen zich bevinden (proprioceptie) of zichzelf te voelen bewegen (kinesthesie). Anderen ‘merken soms dat coördinatie, bewegen, houding en stabiliteit vooruitgaan, of dat spierspasmen en pijn afnemen’, volgens Allison.
Dat was ook de ervaring van Claire Freeman, een 33 jaar oude grafisch ontwerpster uit Christchurch. Freeman was op haar zeventiende bij een verkeersongeluk aan haar rug gewond geraakt, waardoor ze gedeeltelijk verlamd was. Beneden haar nek was nog maar weinig gevoel en beweging mogelijk. Ze krijgt al vijf jaar -regelmatig een-op-eentherapie van Allison en merkt dat door de behandeling ‘het gevoel, de balans en het bewustzijn van mijn lichaam zijn verbeterd. Ik voel me verbonden met delen van mijn lichaam waar ik me normaal niet van bewust ben. Ik heb het gevoel dat ik beter loop door een betere proprioceptie van mijn lichaam’.

Feldenkrais kan misschien zelfs helpen bij mensen die nooit een normale motoriek hebben gekend. Kathy Yates, een gediplomeerde FM-therapeute uit New York, helpt jongeren met neurologische aandoeningen als CP om delen van hun lichaam te ontdekken die ze nog nooit hebben gevoeld. Ze helpt vervolgens die te gebruiken om mobieler en onafhankelijker te worden. Zoe Petrou, negen jaar jong, uit Nyack in de staat New York, kon voordat ze zo’n tweeënhalf jaar geleden met haar wekelijkse sessies met Yates begon ‘alleen over de grond schuiven; ze kon amper rechtop zitten en een paar stappen in een loopstoeltje doen’, vertelt haar moeder, Karin, een restaurantmedewerkster van 45. Zoe heeft dyskinetische CP, een zeldzame vorm waardoor ze zwaar gehandicapt is. De toestand van Zoe was niet verbeterd, ook al kreeg ze inmiddels alle jaren sinds haar geboorte traditionele fysiotherapie. Toen begon Yates met haar te werken. Stukje bij beetje bewoog ze Zoe’s lichaam in verschillende richtingen en verschillende standen waar het meisje zelf niet toe in staat was. Op die manier wist ze de hersenen van het meisje langzaam te leren ‘delen van haar lichaam te herkennen en er een beeld van te vormen. Voorheen -bestonden die delen niet voor haar hersenen en konden dus niet worden gebruikt’, legt Yates uit. Nu kan Zoe zich van haar buik op haar rug draaien, wat ze nooit kon. Wanneer ze ligt, kan ze, volgens haar moeder, ‘zich optrekken en zonder hulp tot zit komen’. Tot grote blijdschap van haar familie kan ze nu met haar rechterhand voorwerpen pakken.

Er is weliswaar sterk anekdotisch bewijs voor de effectiviteit van de Feldenkrais-methode, en er zijn enkele kleine ondersteunende studies verricht, maar streng bewijs is er nog niet. In een studie uit 2005 naar proefnemingen met de methode bleek dat ze allemaal methodologische gebreken vertoonden. ‘Het bewijsmateriaal voor FM is bemoedigend, maar het is verre van overtuigend vanwege het gebrek aan onderzoek en de slechte kwaliteit ervan’, stelt de schrijver van de studie Edzard Ernst, voormalig hoogleraar complementaire geneeskunde aan de universiteit van Exeter. Volgens Jim Stephens van Temple University is er dringend behoefte aan meer harde gegevens. We moeten ‘voor gegevens en studies zorgen die aan de strenge hedendaagse normen voldoen’, stelt hij. Alleen dan zal de Feldenkrais-methode volgens hem meer mensen bereiken. Maar niet -iedereen is het daarmee eens. Wetenschappelijke bewijsvoering ‘strookt niet met de manier van denken van -Feldenkrais’, zegt Schulz. ‘Hij geloofde in “het principe van geen principe”, in permanente verandering, want daar gaat het om.’ FM-therapeuten zijn het eens dat met FM meer kan -worden bereikt dan de verlichting van pijntjes. Als de methode serieus wordt genomen, kan die leiden tot een verandering die van invloed is op het beeld van jezelf, van wat goed voor je is en wat je wilt. Als het lichaam op die manier wordt geoefend ‘veranderen niet alleen de kracht en de soepelheid van het bot- en spierstelsel’ zoals Feldenkrais het zelf formuleerde, ‘maar ontstaat ook een ingrijpende verandering in het zelfbeeld en de kwaliteit van de eigen sturing.’

www.odenow.nl

Volg Ode ook op Twitter of Facebook, via de digitale nieuwsbrief, of neem een proefabonnement op Ode voor slechts €3,33 per maand